در میان قشرهای مختلفی که در استان همدان برای تعالی و ارتقا ایران تلاش کرده‌اند، ادیبان و شاعران از جایگاه ممتازی برخوردار هستند.

نقش این گروه علاوه بر تأثیرگذاری در دوره حیات بر مسائل، در تحولات بعد از آنها نیز قابل ردیابی و مشخص است زیرا تأثیر یک شعر یا متن ادبی به اندازه‌ای است که می‌تواند با جریان‌سازی حتی فراتر از تحولات اجتماعی رود.

البته علاقه همدانی‌ها به شعر تنها محدود به شعرا نمی‌شود و علمای همدانی نیز برای بیان نکته‌های آموزشی و مواضع ادبی و عرفانی و سیاسی و اجتماعی خود از شعر، بهره‌ها گرفته اند و از این اشعار باقی مانده از عرفا و بزرگان همدانی، سخنرانان معمولاً در محافل و مجالس برای بیان مفاهیم و رسیدن مخاطب به درک درست از موضوع، استفاده می‌کنند.

در میان شعرای همدانی برخی مشهورتر از بقیه و برخی دیگر برای خروج از گمنامی نیازمند همت مسئولان فرهنگی و علاقه‌مندان به شعر و ادب فارسی هستند.

همدان، استان میر رضی‌الدین آرتیمانی، مفتون همدانی، میرزاده عشقی، غمام همدانی، آزاد همدانی و دیگر شعرای آزاده ایرانی و آرامگاه شعرای بزرگ و سرشناس همچون باباطاهر، بوعلی و عارف قزوینی است.

آنچنان که گفته شد شعرای همدانی، شعر را برای شعر نمی‌خواسته‌اند و نگاه آنها به این هنر به عنوان ابزاری برای بیان عقاید، مواضع، مبارزه یا کمک به تحولات اجتماعی بوده است و در این راستا مسئولیت‌های دیگری هم در اجتماع پذیرفته و به رشد شاخص‌های اجتماعی و فرهنگی کشور کمک می‌کرده‌اند، چنانچه نخستین روزنامه همدان به همت مرحوم‌ یوسف‌زاده غمام و یاران او به نام «الفت» منتشر شد که سپس با اسم «اتحاد»، به مدیریت‌ آشیخ موسی نثری چند سال انتشار یافت.

درباره این اتفاق محققین نوشته‌اند: «در همان ایامی که همدان به رهبری ظهیرالدوله در تب و تاب برپایی مجلس فواید عمومی بود، جنبشی فراگیر در ایران طنین‌انداز شد. این حرکت خواهان تأسیس عدالتخانه و سهیم شدن مردم در اداره امور کشور بود. در سال1234.ق غمام از شعرا و آزادیخواهان همدان، انجمن «اتحاد» که دارای اهداف سیاسی و آزادیخواهانه بود را تأسیس نمود. انجمن مذکور به تدریج پیروان و اعضایی پیدا کرد که افراد سرشناس، فاضل و معاریف آن زمان همدان نظیر علی محمد آزاد، محمدباقر الفت اصفهانی، فیاض (از روحانیون فاضل)میرزا لطف‌ا... جمالی، غلامحسین شهشهانی، موسی نثری و... از آن جمله بودند. انجمن اتحاد اولین انجمن سیاسی در همدان بود که روزنامه‌ای در این راستا به نام «الفت» انتشار داد.

این دو بنیاد یعنی روزنامه الفت و انجمن اتحاد تا دیری ستاد و تکیه‌گاه آزادی خواهان شهر همدان بود. اثر وجودی و وظیفه و اهمیت اساسی انجمن «اتحاد» غمامی صرفاً محدود به حوزه‌ ادبی به معنای اخص نبوده، باید گفت که کانون فکری و مجمع روشنفکری مجاهدان‌ مشروطیت در همدان نیز همان بود، نخستین روزنامه در این شهر به همت مرحوم‌ یوسف‌زاده غمام و یاران او به نام «الفت» منتشر شد که سپس با اسم «اتحاد»، به مدیریت‌ آشیخ موسی نثری چند سال انتشار یافت.

سراسر دوره 5-6 ساله‌ انقلاب مشروطیت‌ یعنی از آغاز جنبش تا پایان استبداد صغیر، نفی «محمد علی شاه» و استقرار حکومت‌ مشروطه (0921 ش0331/ ق.) فعالیت‌های سیاسی غمام ادامه داشت. از آن پس، وی از کار سیاسی کناره گرفت، مگر به ندرت.»پ

مفتون همدانی نیز نقش ویژه‌ای در تحولات اجتماعی و سیاسی استان داشته است. وی شاعری عارف، پهلوان و آزادیخواه است که در اردیبهشت ماه سال 1268 هجری شمسی در شهر تاریخی همدان چشم به جهان گشود و پس از نقش‌آفرینی مفید دراجتماع، در همدان و غرب کشور به پهلوانی و آزادی‌خواهی مشهور شد و در کشور به عنوان شاعری عارف و توانا مطرح شد. مفتون مدت‌ها در دهکده سوزن تبعید بود.

از شعرای معاصر همدانی نیز نقش میرزاده عشقی در تحولات نوین ایران نمایان و مشخص است.

اما در این میان اشعار برخی از شعرای استان در سطحی بین‌المللی مطرح و در کشورهای دیگر نیز تحول‌آفرین شده‌اند که اشعار میر سید علی همدانی از این نمونه هاست.

میر سید علی همدانی، عارف و عالم برجسته قرن هشتم که از هند تا ماورءالنهر را به شور آورد در همدان زاده شد در هند بالید و در سرزمین‌های گوناگون زیست و در نهایت در کولاب آرام گرفت.

از میان اشعار وی، ابیات زیر بارها توسط فعالان سیاسی و اجتماعی در پاسخ به منتقدان و رقبا خوانده شده است:

هر که ما را یاد کرد ایزد مر او را یار باد

هر که ما را خوار کرد از عمر برخوردار باد

هر که اندر راه ما خاری فکند از دشمنی

هر گلی از باغ وصلش بشکفد بی‌خار باد

در دو عالم نیست ما را با کسی گرد و غبار

هر که ما را رنجه دارد، راحتش بسیار باد

با این مختصر دقت در زندگی شعرای همدانی، نقش ویژه آنها در تحولات اجتماعی- فرهنگی و جایگاه آنها در تعاملات فرهنگی امروز به خوبی مشخص می‌شود. جایگاهی که می‌تواند به کمک ارتقا سطح فرهنگی و تعاملات ادبی و هنری همدان با جهان امروز آمده و نگاه انسانی و الهی اندیشمندان شاعر همدانی را به جهان ارائه کند و در طی طریق به شعرای جوان و معرفی شعرای معاصر مطرح استان بیش از گذشته، مؤثر باشد.