به گزارش صبح الوند، در فرآیند توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها، همبستگی مستقیم میان گسترش حمل‌ونقل و دستیابی به نرخ رشد اقتصادی وجود دارد و فعالیت‌های حمل‌ونقل از جمله فعالیت‌های اساسی و زیربنایی برای رشد و تحول اقتصادی محسوب می‌شوند.

حمل‌ونقل، فعالیت مشتق شده‌ای از سایر فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی است و کمتر، تقاضای بی‌واسطه برای آن وجود دارد. تولید و توزیع مهمترین واکنش‌های اقتصادی هستند که لزوم تقاضا برای حمل‌ونقل را آشکار می‌کند.

وقوع بحران در فعالیت‌های اقتصادی می‌تواند تقاضا در بخش حمل‌ونقل را با چالش‌هایی مواجه کند که در نتیجه آن، نه تنها مسائل و چالش‌هایی برای بخش‌های مختلف حمل‌ونقل پیش می‌آید، بلکه کل اقتصاد نیز تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.

گزارش حاضر قصد دارد مسائل و چالش‌های پیش آمده در اثر بحران شیوع بیماری کووید_۱۹ (ویروس کرونا) را مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد.

* مهم‌ترین آثار بحران کرونا بر بخش حمل‌و‌نقل

در گزارش حاضر، آثار شیوع ویروس کرونا بر بخش‌های مختلف حمل‌و‌نقل در ایران با تمرکز بر حمل‌و‌نقل شهری و جاده‌ای (برون‌شهری) مورد بررسی قرار گرفته است که بر اساس داده‌های موجود می‌توان مهم‌ترین آثار بحران کرونا بر بخش حمل‌و‌نقل را در چند دسته کلی مطرح کرد:

۱. مسائل مربوط به ادامه فعالیت حمل‌ونقل همگانی و رعایت همزمان پروتکل‌های بهداشتی از جمله فاصله‌گذاری اجتماعی که چالش اصلی پیش رو به حساب می‌آید.

۲. کاهش تقاضای حمل‌ونقل که کاهش درآمد بخش دولتی، شهرداری‌ها و بخش خصوصی مانند کاهش درآمد عوارضی‌ها، امداد خودروها، مجتمع‌های رفاهی بین‌راهی، جایگاه‌داران سوخت، کاهش درآمد از جرایم راهنمایی و رانندگی و کاهش درآمد بخش حمل‌ونقل عمومی از یک طرف و افزایش هزینه‌هایی مانند استفاده از مواد ضدعفونی کننده، پایش سلامت کارکنان و افزایش حجم ارائه خدمات بویژه برای شهرداری‌های کلانشهرها را به دنبال داشته است. با ادامه دوره شیوع بیماری و طولانی شدن آن، مسأله کاهش درآمد و افزایش هزینه‌ها همچنان ادامه خواهند داشت.

۳. چالش اشتغال بخش حمل‌ونقل اعم از رانندگان و کارکنان و بروز مشکلات معیشتی برای رانندگان، متضرر شدن شرکت‌های حمل‌ونقل، مشکلات برای پیمانکاران و...

۴. پیش‌بینی آثار منفی بر کل اقتصاد ایران در صورت طولانی شدن تعطیلی و کاهش فعالیت‌های اقتصادی با توجه به سهم بالا و قابل توجه بخش حمل‌ونقل در کاهش ستانده کل اقتصاد (تولید کل).

۵. آثار مثبت در بخش حمل‌و‌نقل: علی‌ر‌غم چالش‌های پیش آمده، فرصت‌هایی نیز برای بخش حمل‌ونقل ایجاد شده است که از جمله آنها می‌توان به کاهش مصرف سوخت، کاهش تصادفات رانندگی، فرصت برای اصلاح ساختارهای معیوب بخش حمل‌ونقل و اجرای اقدام‌هایی مانند توزیع ساعات کاری مشاغل، استفاده از سرویس ویژه و به طور کلی کاهش سفرهای روزانه اشاره کرد.

* راهکارهای کاهش تبعات کرونا

برای کاهش تبعات کرونا، راهکارها و اقداماتی با ملاحظات مختلف از جمله این که بتوانند در دوره ۶ ماه تا یکسال کارآیی داشته باشند به شرح زیر پیشنهاد می‌شود:

۱. اقدامات فیزیکی مانند ضدعفونی کردن وسایل نقلیه عمومی، نظارت بر نیروی کار، فاصله‌گذاری اجتماعی (مانند نشانه‌گذاری صندلی‌ها، محل ایستادن صفحه خریداری بلیت اتوبوس و مترو) و اقدامات آموزش و فرهنگ‌سازی، مجموعه‌ای از اقدامات فوری هستند که انجام آنها در دوران شیوع بیماری، دائمی بوده و تا پایان دوران شیوع بیماری، همواره باید انجام شوند.

۲. حمل‌ونقل شهری: چالش اصلی، پاسخگویی همزمان به تقاضای حمل‌ونقل، در اثر از سرگیری تدریجی فعالیت‌های روزانه، و رعایت طرح فاصله‌ اجتماعی است. در این راستا، دو مسئله جدی در کلانشهرها، اولاً نحوه ادامه فعالیت حمل‌ونقل همگانی در شهر، ثانیاً دسترسی حومه‌ای به کلانشهرهاست که در این راستا، پیشنهادهایی به شرح زیر مطرح می‌شود:

توزیع ساعات کاری مشاغل که راهکاری کم هزینه و امکان‌پذیر است.
طراحی سرویس ویژه با رعایت فاصله گذاری لازم است. با توجه به الزام کارکنان دولت برای حاضر شدن در سرکار، می‌توان در گام نخست، راه‌اندازی سرویس ویژه برای کارکنان دولت را آغاز کرد و در ادامه آن را برای استفاده عموم نیز توسعه داد.
فعالیت خطوط مترو یک چالش جدی است. تعطیلی کل یا حتی برخی از خطوط برای طولانی مدت ممکن نیست، اما شاید بتوان به تعطیلی برخی ایستگاه‌ها و ایستگاه‌های تبادلی، اندیشید. کاهش مطلوبیت از طریق کاهش خدمات (مثل تعطیلی برخی ایستگاه‌ها) در میان‌مدت ممکن است کارا باشد.
در خطوط اتوبوسرانی پرتقاضا (شامل خطوط BRT و سایر خطوط)، امکان تعطیلی کل یا حتی برخی خطوط برای طولانی مدت وجود ندارد. اضافه کردن ناوگان باید در دستور کار قرار گیرد. امکان تعطیلی خطوط کم تقاضا و استفاده از ناوگان آن و نیز استفاده از ناوگان آزاد بخش خصوصی برای سرویس دهی با فاصله گذاری اجتماعی می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
لغو کوتاه‎مدت طرح‌های ترافیکی و بازنگری در این طرح‌ها در بلندمدت با توجه به شرایط تأمین ظرفیت حمل‌ونقل عمومی با رعایت فاصله‌گذاری پیشنهاد می‌شود.

3. در شهرهای کوچک و خارج از محدوده کلانشهری، توسعه شیوه‌های پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری و به طور کلی آموزش و توصیه به کاهش سفرهای روزانه مورد تأکید بیشتری است.

4. حمل‌و‌نقل جاده‌ای: مسئله اصلی کاهش تقاضای سفرهای بین شهری و متضرر شدن شرکت‌های حمل‌ونقل است. استفاده از حمایت‌های مالی دولت و در عین حال ارائه خدمت از سوی ناوگان برون شهری برای کوتاه‌مدت و میان‌مدت به خصوص برای پاسخگویی به سفرهای حومه‌ای پیشنهاد می‌شود. به طور کلی، مطالعه مسائل و راهکارهای این بخش همچنان جای تأمل بیشتری دارد.

5. حمایت‌های مالی دولت از بخش‌های آسیب‌دیده در بازه زمانی شیوع بیماری، امری لازم است اما باید توجه داشت که با توجه به محدود شدن شدید منابع مالی دولت به دلایلی مانند مسائل اقتصاد جهانی، تحریم‌ها، کاهش قیمت نفت، آثار اقتصادی بحران کرونا، تبعاً باید به کاهش هزینه‌های سنگین از جمله به تعویق افتادن توسعه آزادراه‌ها، احداث خطوط مترو ابرپروژه‌های شهر توجه کرد.

۶. انجام فراخوان و مذاکره با بخش خصوصی و کمک گرفتن از بخش خصوصی به‌ویژه استارت آپهای دارای راهکار باید مورد توجه باشد.

۷. در بلندمدت باید به برنامه‌ریزی کاربری زمین کاهش وابستگی به سفرهای طولانی آونگی توجه شود.

* و اما...

گفتنی است که مدت اعتبار پیشنهادهای فوق، بسته به میزان طولانی شدن دوران شیوع بیماری متفاوت است. به طور کلی راهکارهای پیشنهاد شده تنها یک فهرست اولیه است که جزئیات هر یک نیاز به بررسی و مطالعه بیشتر و دقیق‌تری دارد.

باید توجه کرد که اپیدمی کووید_۱۹ پدیده پیچیده‌ای است که سرنوشت و روند گسترش آن به سادگی قابل پیش‌بینی نبوده و برای ارزیابی دقیق تاثیر ویروس کرونا بر اقتصاد و به طور خاص بخش حمل‌ونقل، نیاز به اطلاعات زیادی وجود دارد که به دلیل نوپدید بودن این ویروس هنوز داده‌های لازم تولید نشده است؛ از این‌رو رصد مسائل و چالش‌ها و نیز راهکاریابی و ارزیابی آنها باید به طور دائم مورد توجه باشند.

در نتیجه، ادامه پژوهش در خصوص آثار کرونا بر بخش حمل‌ونقل پیشنهاد می‌شود. همچنین، باید توجه کرد که در این گزارش، اثر حمل‌ونقل بر شیوع کرونا مورد بررسی قرار نگرفته که این موضوع نیز قابل بررسی است.

* نایب رئیس شورا و رئیس مرکز مطالعات و پژوهش‌های شورای اسلامی شهر همدان